Του Στέφανου Ανδριάνη*

     Χωριό αιώνων, χτισμένο πάνω στα κύματα της πέτρινης θάλασσας, όπως προσφυώς  έχει περιγράψει τα βουνά της Μαδάρας ο ορειβατικός Σύλλογος Χανιών.

     Η εξιστόρηση που ακολουθεί είναι μια συνοπτική  καταγραφή  σε χρονική σειρά, της μεγάλης προσφοράς των Λακκιωτών, τόσο στους κρητικούς αγώνες, όσο και στους εθνικούς αγώνες για την ελευθερία και την εθνική ολοκλήρωση, από την αρχική εμφάνιση μόνιμης παρουσίας κατοίκων στο χωριό πριν από 1000 περίπου χρόνια, μέχρι τον αιώνα μας, με στοιχεία μέσα από βιβλιογραφία.

    Το παρόν δεν διεκδικεί τίτλους λεπτομερούς επιστημονικού ιστορικού πονήματος.  Τέτοια έχουν γίνει στο παρελθόν από ιστορικούς ερευνητές Λακκιώτες και μη, με επιμέλεια, πληρότητα και ακρίβεια. 

    Πρόθεση του γράφοντος είναι να συνοψίσει, κατά το δυνατό,  μια ιστορία, πληθωρική σε καπετάνιους, αγώνες  και θυσίες, που κατέταξε τους Λάκκους  μεταξύ των  πρώτων στους απελευθερωτικούς αγώνες της Κρήτης. 

    Απευθύνεται σε όλους όσους εντός και εκτός Λάκκων  ενδιαφέρονται μεν για την ιστορία, αλλά δεν διαθέτουν χρόνο για αναζήτηση και ανάγνωσή της από ιστορικά βιβλία.

 

    Η κατοίκηση των  Λάκκων ξεκινά περίπου 1000 χρόνια πριν.

     Η περιοχή του χωριού βρέθηκε μέσα στο τιμάριο που ανέλαβε ο Βυζαντινός ευγενής  Λέων Μουσούρος, μετά την εκδίωξη των Αράβων από την Κρήτη από το βυζαντινό στρατηγό Νικηφόρο Φωκά. (Οι Μουσούροι ή Αρχοντομουσούροι, ήταν μεταξύ των βυζαντινών ευγενών που είχαν εποικίσει την Κρήτη επί αυτοκρατορίας Κομνηνών περί τον 10 αιώνα. Οι Ενετοί μεταγενέστερα ονόμασαν τους εν λόγω ευγενείς της Κρήτης, Αρχοντορωμαίους).

    Βέβαια υπάρχουν ευρήματα κατοίκησης πολύ πιο πριν κυρίως στην παλαιότερη συνοικία Παπαδιανά, γύρω από μια από τις λίγες πηγές νερού, αλλά και σε άλλα σημεία, χωρίς μέχρι σήμερα να έχει γίνει ιδιαίτερη αρχαιολογική έρευνα και αξιολόγηση.

    Η επικρατέστερη ονομασία της σημερινής τοποθεσίας φαίνεται να προήλθε από το Lacco ή Lakus, που σημαίνει περιφραστικά λάκκος με νερό ή ποτιστήρι, σύμφωνα με ενετικές ιστορικές καταγραφές.^1.

        

    ΟΙ ΑΓΩΝΕΣ  ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ (1204-1669)

1273:  Καταγράφεται, η πρώτη επαναστατική δράση, ακόμη από την πρώιμη περίοδο της ενετοκρατίας. Πολεμιστές από τους Λάκκους, όπως ο οπλαρχηγός Πενταχτένης, αναφέρεται ότι είχαν συμμετοχή, στην  επανάσταση κατά των Ενετών² .

1527: Οι Λάκκοι, ως ένα από τα κέντρα  επαναστατικής δράσης καταστρέφεται από τα θεμέλια από τους Ενετούς,  μετά την αποτυχία της επανάστασης του Γεωργίου  Καντανολέοντος από το Κουστογέρακο Σελίνου,  με αρχηγείο στα Μεσκλά,. Ήταν η πρώτη μιας σειράς μεγάλων καταστροφών που υπέστησαν οι Λάκκοι,  ως συνέπεια του ότι είχαν εξελιχθεί πλέον σε ένα από τα πλέον ισχυρά ορμητήρια στην μακρά και αιματηρή πορεία των απελευθερωτικών αγώνων.  

    Μέσα στην εκκλησία  του  Αγίου Γεωργίου στη συνοικία Παπαδιανά που προαναφέρθηκε, είναι θαμμένα τα οστά 40 ατόμων που είχαν σκοτωθεί στην παραπάνω επανάσταση. Σ’ αυτούς περιλαμβάνεται και ο Λέων Θεοτοκόπουλος,  αδελφός του  πατέρα του διάσημου ζωγράφου Δομίνικου Θεοτοκόπουλου, γνωστού ως  El Greco.  Πολλές οικογένειες από τους Λάκκους όπως οι Μουσούροι,  Σγουράφοι κα,  θεωρήθηκαν ιδιαίτερα επικίνδυνοι  και εξορίστηκαν για αρκετό χρονικό διάστημα.

1570: Ο επιφανής Λακκιώτης Γεώργιος Μουσούρος, πήρε μέρος σε επανάσταση, κατά των Ενετών μαζί με σημαντικό αριθμό επαναστατών, όντας μέλος και μέγας γραμματέας της πεντανδρίας της επανάστασης.

Στην περίοδο μετά το 1570 τοποθετείται και η έλευση  στο χωριό των μέχρι πρότινος θρυλούμενων τριών  ‘’γεναρχών’’  των Λάκκων Μπίμπου, Κόκκου και Θόδωρου. Όμως  τούτο μάλλον συνιστά εν μέρει ‘’αστικό μύθο’’ γιατί από τα μετέπειτα γενεαλογικά δένδρα οικογενειών, φαίνεται ότι ήταν υπαρκτά μεν ως πρόσωπα ή οικογένειες, πλην όμως εγκαταστάθηκαν  στους Λάκκους μεταγενέστερα,  σταδιακά και σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, σε ήδη κατοικημένη τοποθεσία.

    ΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ (1669) ΜΕΧΡΙ ΤΟ 1821

1645 – 1821: Η κατάκτηση της Κρήτης από τους Οθωμανούς ξεκίνησε από το 1645 από τα Χανιά και ολοκληρώθηκε το 1669 με τη πτώση του Ηρακλείου. Ο Λακκιώτης οπλαρχηγός Μπίμπος μνημονεύεται ότι συμμετείχε στην άμυνα του Ηρακλείου  κατά των Τούρκων το 1669.

Έκτοτε η αποτίναξη του Οθωμανικού ζυγού έγινε πλέον η αιχμή των αγώνων των Κρητικών, με τους Λάκκους να γίνονται  ένα από τα κύρια ορμητήρια – καταφύγια κυνηγημένων επαναστατών, (Χαΐνηδες – Καλησπέριδες).  

    Στους αγώνες ακόμη πριν την επανάσταση του 1821, είχαν δώσει ήδη τη ζωή τους σε δράσεις κατά των Οθωμανών, 33 Λακκιώτες.

 

    ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 1821 – 1829, ΚΥΡΙΕΣ ΜΑΧΕΣ ΤΩΝ ΛΑΚΚΙΩΤΩΝ

1821: Το ξέσπασμα της Επανάστασης στην Ελλάδα, άναψε και τη σπίθα της επανάστασης στην Κρήτη, που ξεκίνησε στις  29 Μαΐου του 1821 στην Παναγιά τη Θυμιανή  Σφακίων. Παρόντες, 138 Λακκιώτες, από τους οποίους μερικοί ήταν άοπλοι³, που πρόστρεξαν όμως με ενθουσιασμό να πολεμήσουν με ότι  αυτοσχέδιο  μέσο είχαν, για  να αποκτήσουν όπλα λάφυρα από τους Τούρκους, πράγμα που πέτυχαν πολύ σύντομα στην πορεία των μαχών.

1821, 23 Ιουνίου: Εξόρμηση μεγάλης δύναμης Τούρκων με στόχο τους Λάκκους και τα Κεραμιά, αποκρούστηκε στους Λάκκους. Στη μάχη που δόθηκε τελικά στο  Λούλο Κεραμιών οι Τούρκοι ηττήθηκαν   με βαριές απώλειες.

1821, 4 Ιουλίου: Πέντε περίπου χιλιάδες Τούρκοι  εκστράτευσαν εναντίον των Λάκκων και των Κεραμιών.  Επαναστάτες από τους Λάκκους και κοντινά χωριά με οπλαρχηγούς τους Λακκιώτες Πρώϊμο, Σαρηδαντώνη, Νικολούδη, Γιαννάρηδες κ.α. τους απέκρουσαν, τους ακινητοποίησαν  στα Μεσκλά, και τελικά τους ανάγκασαν να υποχωρήσουν στο Φουρνέ  με βαριές απώλειες.

1821, 15 Ιουλίου:  Μεγάλη τουρκική δύναμη επιτίθεται εναντίον του Θερίσου. Αρχηγοί από Θέρισο Σφακιά και Αποκόρωνα, (Χάλης, Τσελεπής, Φασούλης, Σήφακας, Ζερβός, Σουλιώτης, Δαμινός και Μουτσογιάννης)  τους σταμάτησαν στο Θερισιανό Φαράγγι.  Οι Τούρκοι, πολυαριθμότεροι πίεζαν όλο και περισσότερο. Η πλάστιγγα έγειρε σε κρίσιμη φάση του αγώνα, όταν 150 Λακκιώτες και άλλοι επαναστάτες από τα χωριά της ρίζας εφόρμησαν ως ‘’Αίαντες μαινόμενοι’’ (όπως περιγράφει ο ιστορικός Παν. Κριάρης) υπό τον  Λακκιώτη μυημένο Φιλικό αρχηγό Σαρρηδαντώνη  και τον Σφακιανό Αναγνώστη Παναγιώτου (με σύζυγο την Ελένη Μπομπόλη από τους Λάκκους). Οι Τούρκοι μπροστά στη βίαιη και καταιγιστική επίθεση οπισθοχώρησαν και τελικά τράπηκαν σε φυγή αφήνοντας πολλά όπλα και εφόδια στα χέρια των επαναστατών.

1821, 19 Αυγούστου:  Λακκιώτες καπετάνιοι και αγωνιστές πολέμησαν  μαζί με καπετάνιους και αγωνιστές Θερισιανούς, Σφακιανούς, Σελινιώτες και Αποκορωνιώτες  στη νικηφόρα μάχη, στις Αλιάκες Θερίσου.

1822, 3 Αύγουστου: Τμήμα του τουρκικού στρατού έφθασε στους Λάκκους με στόχο να διαλύσει τις επαναστατικές εστίες στην ορεινή Κυδωνία. Όμως  Λακκιώτες επαναστάτες υπό τον Σαρρηδαντώνη και Κατωσκουλή έσπευσαν από τον Ομαλό. Εφάρμοσαν τη συνηθισμένη τακτική. Έπεσαν με ορμή πάνω στις εμπροσθοφυλακές του εχθρού. Οι εμπροσθοφυλακές ανατράπηκαν και στη φυγή τους παρέσυραν και την υπόλοιπη δύναμη προς τα πίσω που στράφηκε και ενώθηκε με άλλους Τούρκους κοντά στα Μεσκλά. Στη συνέχεια όλη η τουρκική δύναμη πιεζόμενη κατευθύνθηκε  προς το  Θέρισο.  Οι αρχηγοί στην περιοχή Θερίσου  με δύναμη περί τις 2 χιλιάδας. τους περίμεναν προετοιμασμένοι. Καθήλωσαν την Τουρκική επίθεση και στη συνέχεια καταδίωξαν τους τούρκους μέχρι το Βαρύπετρο, προκαλώντας τους βαριές απώλειες.

    Όμως παρά τις νίκες, σύντομα ο αιγυπτιακός στρατός τον οποίο κάλεσε σε βοήθεια ο αποδυναμωμένος πλέον σουλτάνος,  κατάφερε να ανακόψει την επαναστατική δράση και να καταστρέψει τους Λάκκους και το Θέρισο.

 1829 μάχη στα Λιβάδια: Ήταν η τελευταία και ιδιαίτερα αιματηρή μάχη στην οποία συμμετείχαν Λακκιώτες, Μεσκλιανοί, Θερισιανοί, Ορθουνιώτες και από  Κοντομαρί, πριν ο σουλτάνος παραδώσει ολοκληρωτικά την Κρήτη στους Αιγύπτιους το 1830. Ο αγώνας συνεχίστηκε τα επόμενα χρόνια αποδυναμωμένος, κυρίως από Χαΐνηδες.

       Στην επανάσταση από  το 1821 μέχρι το  1829 οι Λάκκοι μέτρησαν 46 πεσόντες. 

    Κορυφαίες μορφές της επανάστασης του 1821   από τους  Λάκκους⁴, αναδείχτηκαν από τις οικογένειες των Πρωίμηδων, Μπλάζιων, Γιαννάρηδων Παρασκάκηδων, Σαρρήδων, Μανωλαράκηδων, Νικηφοράκηδων, Κουκουλάκηδων, Σταματάκηδων, Λούπηδων και Κοκκαλάδων, ακολουθούμενοι από πλήθος ψυχωμένων άλλων καπετάνιων  και απλών αγωνιστών.

    Τα  δέκα πρώτα χρόνια αγώνα και αίματος τελείωσαν χωρίς καμία ουσιαστική δικαίωση για τον βασανισμένο κρητικό λαό. Το νεοσύστατο ελληνικό κράτος δεν είχε τις δυνατότητες να βοηθήσει αποτελεσματικά τη συνέχεια της επανάστασης και η Κρήτη βρέθηκε κάτω από Αιγυπτιακή κυριαρχία.

    ΑΙΓΥΠΤΙΟΚΡΑΤΙΑ (1830-1840), ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1866

    Στην πορεία της αιγυπτιοκρατίας, δεν έμειναν αναπάντητες οι σκληρές καταπιέσεις των Αιγυπτίων. Νέα εξέγερση ξέσπασε το Σεπτέμβριο του 1833, το αποκαλούμενο κίνημα των ‘’Μουρνηδών’’, που όμως όντας άοπλο, είχε τραγική κατάληξη, όπως και η γνωστή επανάσταση του Χαιρέτη το 1840, μετά την επιστροφή της Κρήτης στην κυριαρχία του Σουλτάνου, έληξε επίσης χωρίς αποτέλεσμα.

1841 και 1854: Συμμετοχή σε συγκρούσεις με τους Τούρκους του Λακκιώτη αρχηγού Αναγνώστη Μάντακα στο Πρόβαρμα Αποκορώνου  και στην Κίσσαμο αντίστοιχα

1858, Κίνημα Μαυρογένη:  Η συνθήκη του Χάτι-Χουμαγιούν, του 1856 που πρόβλεπε μεταξύ άλλων θετικών για την Κρήτη και ανεξιθρησκία στους κατακτημένους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, παραβιάστηκε σχεδόν αμέσως και νέες εξεγέρσεις άρχισαν να δρομολογούνται. 

Στις 14 Μαΐου 1858, ο Λακκιώτης Εμμ. Μαυρογένης με ομάδα οπλοφόρων εκδίωξε τους φοροεισπράκτορες από τους Λάκκους αφού πήραν πίσω και μοίρασαν τους φόρους που είχαν εισπραχθεί. Στη συνέχεια με προτροπή του Μαυρογένη αλλά και του ήδη ανερχόμενου επαναστατικού αστέρα και μετέπειτα γενικού αρχηγού Κυδωνίας Λακκιώτη  Χατζή Μιχάλη Γιάνναρη⁵  και μετά από διερευνητική επίσκεψη του  τελευταίου στα Σφακιά, οι πρόκριτοι  όλων των επαρχιών, συγκεντρώθηκαν στην Αγία Κυριακή Καστελίου Χανίων για να συντονιστούν. Κάτω από την πίεση χιλιάδων οπλοφόρων απ’ όλες τις επαρχίες, εκδόθηκε νέο οθωμανικό φιρμάνι. Μ’ αυτό,  πέρα από πολιτικές μεταρρυθμίσεις που εξασφάλισε, κατοχυρώθηκε και το δικαίωμα της οπλοκατοχής για την  προσωπική άμυνα απέναντι στην ασυδοσία και καταπίεση πολλών βάρβαρων Τουρκοκρητικών σε βάρος των χριστιανών. Αυτό ήταν και ένα από τα σοβαρά κέρδη του Κινήματος Μαυρογένη, για τον μετέπειτα αγώνα.  

1861 μέχρι το 1865:  Η καταπίεση είχε λάβει τέτοιες διαστάσεις, ώστε η σύγκρουση να είναι και πάλι  αναπόφευκτη.

 

    ΟΙ ΛΑΚΚΟΙ ΣΤΗ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ 1866 – 1869

1866: Εν όψει και του πολέμου Αυστρίας – Πρωσίας (ανατολικό τμήμα της σημερινής Γερμανίας)  και εν αναμονή σημαντικών εξελίξεων στην Ευρώπη,  οι Κρητικοί θεώρησαν ότι ήταν καλή ευκαιρία να ανακινήσουν και πάλι το θέμα της απελευθέρωσης και της ένωσης με την  Ελλάδα.

Αρκετοί πρόκριτοι και παλαιοί αγωνιστές της Αθήνας, πρόσφυγες από το κίνημα Μαυρογένη του 1858, αλλά και λόγιοι και σπουδαστές μαζί με ντόπιους προετοίμασαν  το έδαφος για το ξέσπασμα το 1866 της μεγάλης επανάστασης των “χιλίων ημερών”, ή το «δεύτερο ’21» όπως ονομάστηκε.

1866, 30 Μαρτίου: Το έναυσμα της προετοιμασίας  της επανάστασης στους Λάκκους.

Όπως αναφέρουν πολλοί ιστορικοί, η πρώτη πράξη, το έναυσμα της προετοιμασίας  αυτής της επανάστασης έγινε στους Λάκκους 5 μήνες πριν το επίσημο  ξέσπασμά της.  Συγκεκριμένα,  στις 30 Μαρτίου, αμέσως μετά το Πάσχα, 25 Λακκιώτες μπροστά στο τότε ναΐδριο του Αγίου Αντωνίου Λάκκων,  έδωσαν τον όρκο του αδερφοκτού, αδελφοποιήθηκαν και ορκίστηκαν να αγωνιστούν με κάθε θυσία για την απελευθέρωση της Κρήτης. Τον όρκο συνέταξε ο τότε μαθητής του ελληνικού σχολείου και αργότερα παγκόσμια διακεκριμένος  καθηγητής Πανεπιστημίου,  ήρωας των γραμμάτων και των αρμάτων, Αντώνιος Γιάνναρης, πρώτος ανιψιός του Χ’’ Μιχ. Γιάνναρη.

    Μετά την αδελφοποίηση έστειλαν το μήνυμα και τον όρκο στον Χ’’ Μιχ. Γιάνναρη στο Ακρωτήρι, ο οποίος είχε ήδη καθιερωθεί ως  εμβληματική ηγετική επαναστατική μορφή όχι μόνο της επαρχίας Κυδωνίας αλλά πολύ ευρύτερα, ο οποίος το αποδέχτηκε αμέσως.

    Σύμφωνα με τον ιστορικό Παναγιώτη Κριάρη, οι νέοι που ορκίστηκαν και αδερφοποιήθηκαν ήταν οι εξής⁶: Παναγ. Γιανναράκης, αδελφός του Χ’’ Μιχ. Γιάνναρη, Άντ. Κοκκαλάς, αδελφοί Ιωάννης και Ευστράτιος Καλαϊτζής, αδελφοί Ίωάν, Νικόλ. και Μιχ. Σκουλας, ο Γεώρ. Καζάλης, Νικόλ. και Ίωάν. Μάντακας, Μάρκος Μανωλεδάκης, Ιωάννης Α. και Άνδρ. Βολάνης, Ίωαν. Κουτρούλης, Γ. Τζοτζόλης, Έμμ. Πρωϊμάκης, Έμμ. I. Κανελής, Στυλ. Μαλανδράκης,  Έμμ. Μαυρογένης (γνωστός από το 1858),  Ί. Μωρονάκης, Έμμ. και Χριστόδ. I. Ζουρίδης, και I. Μανιουδάκης.

    Όλοι οι τους διακρίθηκαν στους αγώνες που ακολούθησαν.

1866, 10 Απρ.: Μετά από 10 ημέρες, συγκεντρώθηκαν στον Ομαλό (θέση Βδέστη) ο Χ’’ Μιχ. Γιάνναρης και οπλαρχηγοί απ’ όλες τις επαρχίες, για να λάβουν αποφάσεις για το ξεκίνημα της Επανάστασης. Ομόφωνα  συμφώνησαν να στείλουν επιστολή  προς τον Σουλτάνο και τους Προξένους των Μεγάλων Δυνάμεων για την κατάσταση της πείνας της γύμνιας και της εξαθλίωσης και να προειδοποιούν  ότι κάτω απ΄ αυτόν τον πόνο κρυβόταν το αίσθημα της εκδίκησης και της εξέγερσης. Οι συγκεντρωθέντες  αρχηγοί ακολουθούμενοι από 500 περίπου ένοπλους και μη, κατέβηκαν στους Λάκκους, όπου τελέστηκε δοξολογία για την επιτυχία του σκοπού, στον Άγιο Αντώνιο.

1866, 26 Απριλίου: Ομάδα 100 επίλεκτων ανδρών υπό τον Χ’’ Μιχ. Γιάνναρη, έφθασε μέχρι τα Ανώγεια για συντονισμό στην προετοιμασία της επανάστασης.  

1866, 21 Αυγούστου:  Ο Σουλτάνος απέρριψε την επιστολή με τα αιτήματα και έτσι κηρύχθηκε επίσημα πλέον η μεγαλύτερη όλων των Κρητικών επαναστάσεων στα Ασκύφου Σφακίων.

    Ο  Χ’’ Μιχ. Γιάνναρης υπήρξε από τους πρώτους προκρίτους της δυτικής Κρήτης, που συμμετείχαν μέχρι το τέλος σε όλες τις ένοπλες συγκεντρώσεις που  προετοίμασαν,   οργάνωσαν και κήρυξαν το μεγάλο κρητικό ξεσηκωμό του 1866 και εκείνον εξέλεξε η   «Γενική Συνέλευση των Κρητών» ως γενικό αρχηγό της επαρχίας Κυδωνίας.

 

    Κύριες μάχες στην επανάσταση του 1866 που πολέμησαν οι Λακκιώτες⁷

    Συγκρούσεις και ηρωικές  μάχες σ’ αυτή την επανάσταση,  έγιναν σ΄  όλη την Κρήτη. Όμως ο μεγαλύτερος αριθμός συγκρούσεων και καταδρομών κατά των Τούρκων στο νομό Χανίων αλλά και τουρκικών καταστροφικών εξορμήσεων, έγινε στην περιοχή της Κυδωνίας και στα χωριά της ‘’Ρίζας’’. Οι Λάκκοι είναι ένα από τα κεντρικά Ριζίτικα χωριά.

1866, 29 Σεπτεμβρίου: Συγκρούσεις και καταδρομικές επιθέσεις κατά τουρκικών δυνάμεων στην περιοχή των Λάκκων. Ο Μουσταφά Πασάς  κατέστρεψε εκ θεμελίων το σπίτι του Χ’’ Μιχ. Γιάνναρη για να τον εκδικηθεί και πυρπόλησε τους Λάκκους. Σύντομα οι Λακκιώτες εκδικήθηκαν την καταστροφή με επίθεση στον Αλικιανό όπου σκότωσαν αρκετούς τούρκους και λεηλάτησαν τις περιουσίες τους.

1866, 30 Νοε, 8 Δεκ και 1867, 31 Μαρτίου: Συγκρούσεις και καταδρομικές επιθέσεις κατά τουρκικών δυνάμεων στην περιοχή των Λάκκων.

1867, 10 Νοε  και  1868, 27 Ιαν:  Εισβολές των Τούρκων, λεηλάτηση και πυρπόληση των Λάκκων.

1868, Απρίλιος: Νυχτερινή καταδρομή 140 Λακκιωτών εναντίον των τουρκικών δυνάμεων, στους Λάκκους στους οποίους προκάλεσαν σοβαρές απώλειες και ανατίναξη του πύργου των Τούρκων στο Σκινέ με αγωνιστές υπό τον Λάκκιώτη αρχηγό Ιωάν.  Κουκουλάκη.

1868, 31 Μαΐου:  Εισβολή και κατάληψη του Ομαλού από τους Τούρκους,  λεηλάτηση. και πυρπόληση των Λάκκων.

1868, Ιούνιος: Συγκρούσεις και καταδρομικές επιθέσεις κατά τουρκικών δυνάμεων.

    Πολλοί  Λακκιώτες συμμετείχαν κατά περίπτωση μαζί με άλλους επαναστάτες σε  συγκρούσεις σε άλλες περιοχές της Κυδωνίας όπως π.χ. στον Αλικιανό, αλλά και σε 10δες συγκρούσεις σε άλλες επαρχίες όπως π.χ. οι 200 Λακκιώτες που συμμετείχαν στη μεγάλη μάχη της Καντάνου. Επίσης αγωνιστές από άλλες περιοχές συμμετείχαν στους αγώνες με τους  Λακκιώτες.

    Ξεχωριστή η συμβολή των γυναικών.

    Εκτός από τους άνδρες αγωνιστές, στην επανάσταση του 1866–1869 έδρασαν και διακρίθηκαν  37 νέες Λακκιώτισες, τις οποίες ο  Χ’’Μιχ. Γιάνναρης χαρακτηρίζει ως αμαζόνες, αναφέροντας  ότι σε  αγώνες σκοποβολής στον Ομαλό, είχαν κερδίσει τους άνδρες. Διακρίθηκαν η Αικατ. Σταματάκη και η σημαιοφόρος Ειρήνη Δρακουλέ.

     Ήταν από τις λίγες περιπτώσεις των απελευθερωτικών αγώνων γενικά, που οπλισμένες γυναίκες  πήραν μέρος  σε σκληρές μάχες με δική τους σημαία. Οι άλλες γυναίκες, φυσικά όσες είχαν τη δυνατότητα,  ήταν πάντα κοντά στον αγώνα, σε υποστηρικτικό έργο.

    Ηγετικές προσωπικότητες των Λάκκων στην επανάσταση του 1866 – 1869

    Χ’’ Μιχ. Γιάνναρης, γενικός αρχηγός Κυδωνίας. Αναγνώστης Μάντακας, αρχηγός Δυτικού τμημ. Κυδωνίας.  Εμμ. Μαυρογένης, Νικόλαος Νικολούδης, Ιωάννης Σκουλάς, Νικόλαος Μάντακας,  Παναγ. Σεργάκης, Ιωάννης Κοκκαλάς, Ιωάν. Βολάνης, Εμμανουήλ Σκουλής, Γεώργιος, Μανούσος  και Ιωάννης Σταματάκης,  Εμμ. και Ιωάν. Καλατζής, Ιωσήφ Πρώϊμος, Νικόλ. Ξηράς, Ι. Κουκουλάκης, Παναγ. Καλογεράκης, Εμμαν. Ζουρίδης, Εμμαν. Χαζίρης, Εμμαν. Κανελλής και δεκάδες άλλα επαναστατικά στελέχη.

    Η μεγάλη εκείνη επανάσταση, χωρίς ουσιαστική υποστήριξη απ’ έξω, τελικά κάμφθηκε το 1869. Οι κεφαλές της παρέμειναν κυνηγημένοι στο φαράγγι της Σαμαριάς κάτω από το Ξυλόσκαλo. Είχαν να αντιμετωπίσουν τρείς εχθρούς:  Τους Τούρκους που απειλούσαν με αντίποινα τους συγγενείς τους, την πείνα και το χιόνι. 

    Οι τραγικές συνθήκες των κυνηγημένων επαναστατών καταγράφονται μέσα σε επιστολή που  ο Χ’’ Μιχ. Γιάνναρης έστειλε προς άγνωστο παραλήπτη, με το σχέδιο του να μεταβεί στην ελεύθερη Ελλάδα και να οργανώσει μαζί με άλλους, τη συνέχεια της επανάστασης στην Κρήτη. Στη ίδια επιστολή διεκτραγωδούσε την κατάστασή του. Ο ίδιος, όπως και οι άλλοι αρχηγοί, ήταν κυνηγημένος μέσα στην πείνα και τις κακουχίες και, όπως ανέφερε κρυμμένος σε μυστικό μέρος, το οποίο γνώριζε μόνο ο ταχυδρόμος που του μετέφερε την αλληλογραφία.

    Αργά ή γρήγορα, όλοι οι πολέμαρχοι της Κρήτης αναγκάστηκαν να παραδοθούν. Σημειώνουμε ότι ο πασάς με την επέμβαση των μεγάλων δυνάμεων αναγκάστηκε να δώσει αμνηστία. Δεν ήταν η πρώτη φορά που οι μεγάλες δυνάμεις ανάγκαζαν τους τούρκους να δίνουν αμνηστία σε Κρήτες επαναστάτες.  Οι δικοί τους σχεδιασμοί, απαιτούσαν ένα πλαίσιο ισορροπιών. Γνώριζαν, ότι αυτοί οι επαναστάτες θα είναι οι μελλοντικοί ηγέτες στη διάδοχη κατάσταση μετά την διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που ήδη είχε πορεία  ‘’Μεγάλου Ασθενούς’’.

    Πεσόντες συνολικά στην επανάσταση του 1866-1869:  80 Λακκιώτες.

     ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 1878, ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΗΣ ΧΑΛΕΠΑΣ, ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ 1896

1878:  Ύστερα από ξενιτεμό ετών και μετά από ένα περιπετειώδες ταξίδι ο Χ’’ Μιχ. Γιάνναρης επέστρεψε ξανά στην Κρήτη και ηγήθηκε νέας επανάστασης και πάλι ως Γενικός Αρχηγός Κυδωνίας. Η επανάσταση αυτή έληξε με τη γνωστή σύμβαση της Χαλέπας που ήταν ένα ακόμη, το σημαντικότερο όλων των προηγούμενων, βήμα προς την ανεξαρτησία, αφού κήρυξε την Κρήτη ημιαυτόνομη υπό χριστιανό ηγεμόνα. 

1879: Με βάση τις πολιτικές προβλέψεις αυτής της σύμβασης, οι Λάκκοι ανακηρύχθηκαν σε   Δήμο Λάκκων  που περιλάμβανε τα ορεινά χωριά από Θέρισσο μέχρι Πρασσέ.

1895, Δεκέμβριος:  Έφοδος, εμπρησμός και κατεδάφιση του τουρκικού πύργου-φρουρίου στην κάτω Σαβουρέ των Λάκκων,  με ομόφωνη απόφαση και υποστήριξη των κατοίκων.

1897 Ιαν.: Ο Χ’’ Μιχ. Γιάνναρης σε ηλικία 65 ετών επέστρεψε ξανά στην Κρήτη για να προσφέρει και πάλι αξιόλογες υπηρεσίες σε συνεργασία με τον αρχηγό του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσσο, στη νικηφόρα μάχη του Ελληνικού  Στρατού στα Λιβάδια Χανίων στην οποία συμμετείχε και ο ίδιος παρά την ηλικία του με σώμα επαναστατών.

1897: Συμμετοχή στον ιερό λόχο. Στο σχολείο Λάκκων έγινε σε μυστική συνεδρίαση η πρώτη ορκωμοσία  για συγκρότηση  ιερού Λόχου από τον Κ. Μάνον για  την απελευθέρωση της Κρήτης αλλά και την αντιμετώπιση μεταξύ άλλων και της Βουλγαρικής  απειλής στη Μακεδονία. Σημειώνω ότι ο Κ. Μάνος ήταν μετέπειτα από τους πλέον ένθερμους υποστηρικτές και συνεργάτης του Ελευθ. Βενιζέλου.

    Στον ιερό λόχο είχαν συμμετοχή 33 Λακκιώτες.

    Πεσόντες Λακκιώτες  στις επαναστάσεις την περίοδο 1878-1896:  25

     Ηγετικές προσωπικότητες των Λάκκων στις επαναστάσεις 1878- 1896⁸

    Χ’’ Μιχ. Γιάνναρης, Γεν αρχηγός Κυδωνίας. Αναγνώστης Μάντακας, αρχηγός Δυτικού τμημ. Κυδωνίας,  Εμμ. Μαυρογένης, Νικόλαος Νικολούδης, Ιωάννης και Εμμανουήλ Σκουλάς, Νικόλαος Μάντακας,  Ιωσήφ και Εμμανουήλ ΠρώΪμος, Μιχαήλ Χαζίρης, Αντώνης Βολάνης, Σπυρίδων Μαλινδρέτος, Μιχαήλ Βλαζάκης, Ιωάννης Ποντικάκης και Ιωάννης Γιάνναρης.

    Ξεχωριστή θέση στους απελευθερωτικούς αγώνες κατέχει ο φιλόλογος Αντώνιος Γιάνναρης.  Ήταν ο διανοούμενος, με το ντουφέκι.  Μετείχε στους απελευθερωτικούς αγώνες  και οι διωγμοί από την οθωμανική διοίκηση, τον ανάγκαζαν  να φεύγει συχνά από την Κρήτη. Στην επανάσταση του 1878 ήταν ο μόνος στον οποίο οι οθωμανικές αρχές δεν έδωσαν αμνηστία.   Δίδαξε στο Πανεπιστήμιο Saint  Andrews της Σκωτίας (1896–1903), ενώ ήταν υφηγητής στο Εθνικό Πανεπιστήμιο της Αθήνας.

    ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ (1896-1913), ΜΕΧΡΙ ΤΟ 1940

1904: Στην πολιτική διαμάχη στην Κρήτη μεταξύ Βενιζέλου και του Ύπατου Αρμοστή πρίγκιπα Γεωργίου, ο Αντώνιος Γιάνναρης με επιστολή του προς την ελληνική κυβέρνηση, συνιστούσε ως διέξοδο στη διαμάχη, να αντικατασταθεί ο πρίγκιπας Γεώργιος από τον αδελφό του Νικόλαο.  Η κυβέρ­νηση ενημέρωσε τον αρμοστή ο  οποίος τον συνέλαβε και τον φυλάκισε για 10 μήνες.  Το ίδιο έτος ξέσπασε και κίνημα στους Λάκκους για την κατάργηση της Κρητικής Πολιτείας και υπέρ της Ένωσης με πρωταγωνιστές την οικογένεια Μαλινδρέτου.

1905, 10 Μαρτίου:  Στην επανάσταση του Θερίσου ήταν παρόντες  49 Λακκιώτες στο πλευρό του Ελ. Βενιζέλου.

1903-1908,  Μακεδονικός Αγώνας:   Ο αγώνας για τη διατήρηση της ελληνικότητας της Μακεδονίας και η απόκρουση της εκστρατείας της Βουλγαρίας για αφομοίωση  και ενσωμάτωση, στοίχισε τεράστιες θυσίες και ιδιαίτερα για τους σχεδόν 3000 κρητικούς μακεδονομάχους. 

      Ξεχωριστή η συμμετοχή των 71 Λακκιωτών   από τους οποίους 16 θυσίασαν τη ζωή τους  για την ανεξαρτησία της.

    Στον μακεδονικό αγώνα πολέμησαν Λακκιώτες αρχηγοί με πολυάριθμα σώματα από πολλούς ψυχωμένους οπλαρχηγούς Α’ και Β’ τάξεως, ομαδάρχες και αγωνιστές Λακκιώτες αλλά και άλλους. Οι 4 αρχηγοί σωμάτων ήταν οι εξής:  Εμμαν. Νικολούδης, Γεώργιος Βολάνης, Ευάγγελος Νικολούδης, πεσών στη Μακεδονία και Νικόλαος Ανδριανάκης (για τους Λακκιώτες, Αντριγιάννης) πεσών στη Μακεδονία.  Ο τελευταίος ξεκίνησε από την Κρήτη ως οπλαρχηγός Άλφα Τάξεως   και με απόφαση του εθνικού κέντρου του απονεμήθηκε το 1908  -επί του πεδίου της μάχης-, ο τίτλος του Αρχηγού⁹

1911, 27 Νοεμβρίου:   Εξέγερση στην Κρήτη με αίτημα την Ένωση με την Ελλάδα, οδήγησε στην αποχώρηση του αρμοστή Αλέξανδρου Ζαΐμη.  Πρόεδρος κυβέρνησης  Κρήτης ανέλαβε κατά το 1912 ο Χ’’ Μιχ. Γιάνναρης, ενώ πληρεξούσιοι των Λάκκων για τη συνέλευση εκλέχθηκαν οι: Ιωάννης Σκουλάς, Σταυρούλης Ζουρίδης, Γεώργιος, Αντώνης και Μάρκος Μάντακας, Δημήτρης Μαλινδρέτος,, Γεώργιος Παρασκάκης, Γεώργιος Βολάνης,  Μιχαήλ Ακρωτηριανός, Ιωάννης Μαυρογένης, Μενέλαος Μανωλεδάκης και Στυλιανός Κουτρούλης.

1912-1913 Βαλκανικοί πόλεμοι:  Οι Λάκκοι πρόσφεραν στην πατρίδα όσους στρατεύσιμους είχαν υποχρέωση από το νόμο αλλά όχι μόνον. Εκστράτευσαν μαζί με τον Ελληνικό στρατό και πολέμησαν  επί πλέον  79 εθελοντές Λακκιώτες, όλων των ηλικιών.

  Πεσόντες των Βαλκανικών πολέμων στρατιώτες και εθελοντές 14.

1913, 1 Δεκεμβρίου: Τελετή της  Ένωσης της Κρήτης  με την Ελλάδα.

1916-1922:  Ένας ακόμη φόρος αίματος προστέθηκε στα δύσκολα χρόνια του εθνικού διχασμού και της Μικρασιατικής Καταστροφής. Πεσόντες 45.

1938:  Κίνημα κατά της δικτατορίας του Μεταξά, με ηγετικό στρατιωτικό στέλεχος του κινήματος τον αξιωματικό Εμμανουήλ Μάντακα.  Μετά την αποτυχία του κινήματος συνελήφθη, αλλά ελευθερώθηκε από ομάδα ένοπλων συγχωριανών του Λακκιωτών. Καταδικάστηκε ερήμην σε ισόβια κάθειρξη και αφαίρεση του στρατιωτικού του αξιώματος.

 

    Ευάριθμοι αρχηγοί, σε σχέση με τον πληθυσμό των Λάκκων

    Στη διαχρονική πορεία των αγώνων μέχρι την τελική νίκη, αρχικά κατά των Ενετών, στη συνέχεια κατά  της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας – Αιγυπτίων και μέχρι την  απελευθέρωση της Μακεδονίας,  οι Λακκιώτες  ηγήθηκαν  στους αγώνες του αίματος και της θυσίας, με περισσότερες  από 25 αρχηγικές προσωπικότητες όπως προαναφέρθηκαν, που   αναδείχτηκαν σε διάφορα επίπεδα ηγεσίας:  αρχηγοί, οπλαρχηγοί και καπετάνιοι, επί κεφαλής 100ντάδων κάθε φορά ηρωικών μαχητών.  Η πλέον εμβληματική και κυρίαρχη  μορφή, ο Γενικός  Αρχηγός Κυδωνίας Χ’’ Μιχ. Γιάνναρης

    Η αναγνώριση της μεγάλης προσφοράς στον απελευθερωτικό αγώνα των Λακκιωτών ήρθε μέσα από την τελετή της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα την 1 Δεκεμβρίου 1913.

    Ο Πρωθυπουργός Ελευθ. Βενιζέλος με τον Βασιλιά Κωνσταντίνο, σε ένδειξη σεβασμού και τιμής προς όλους φυσικά τους κρητικούς αρχηγούς και απλούς αγωνιστές που πολέμησαν για την απελευθέρωση, έδωσαν συμβολικά το σχοινί της έπαρσης της σημαίας στο Φιρκά, σε δύο Λακκιώτες αρχηγούς¹⁰: στον  Χ’’ Μιχ. Γιάνναρη και στον Αναγνώστη Μάντακα.

    Η πρωταγωνιστική παρουσία των Λάκκων στους αγώνες τους προσέδωσε τόσο το γνωστό προσωνύμιο καπετανοχώρι, όσο και την τιμητική αναφορά στους στίχους του ύμνου της Κρήτης του Γεωργίου Παράσχου ‘’Από δώ Σελινιώτες Λακκιώτες από κεί στη φωτιά οι Σφακιανοί…’’. Από κοντά και η λαϊκή  μούσα.  Σύμφωνα με τον αείμνηστο σφακιανό λαογράφο Ιερωνυμάκη Κανάκη, υπήρχε παλαιότερα η εξής κοινή μαντινάδα: Για σου ξεφτέρη Σφακιανέ κι εσύ θεριό Λακκιώτη, ξεφτέρια στην παληκαριά και στα τουφέκια πρώτοι.

    Το εμβληματικό ‘’Ριζίτικο’’ τραγούδι ‘’Πότε θα κάμει ξεστεριά’’

    Στον Ομαλό και στους Μουσούρους  ‘’ακουμπά’’ το εν λόγω ριζίτικο, με πρώτη παρουσία  την περίοδο πριν από την Ενετική κατάκτηση. Το αρχικό περιεχόμενο ήταν ενταγμένο μέσα στο πλαίσιο βεντέτας, ανταγωνισμών και συγκρούσεων μεταξύ Αρχοντομουσούρων, με άλλους Αρχοντορωμαίους άλλων περιοχών του νομού.

    Την πρώτη εκδοχή ‘’Πότε θα κάμει ξεστεριά……να  κατεβώ στον Ομαλό στη στράτα των Μουσούρω’’,  ακολούθησαν  και άλλες εκδοχές κατά την ενετοκρατία,  πάντα με μαχητικό πολεμικό χαρακτήρα και με σταθερή πάντα αναφορά στον Ομαλό και στη στράτα των Μουσούρων¹¹.  Στον αιώνα μας έγινε ο  ‘’παιάνας’’ των πάσης φύσεως αγώνων για την ελευθερία, με περιεχόμενο που οριστικοποιήθηκε κυρίως από  απελευθερωτικούς αγώνες κατά της Τουρκοκρατίας και μετά. 

 

    ΜΑΧΗ ΚΡΗΤΗΣ – ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ ΜΕΧΡΙ ΤΟ 1950

1941 Μάϊος έως 1949 θέρος:  Πεσόντες στη μάχη της Κρήτης, στην εθνική αντίσταση και εκτελεσμένοι – νεκροί όμηροι στα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Γερμανίας:   66.

    Αξιομνημόνευτη είναι και η παρουσία του Λακκιώτη γιατρού Εμμαν. Χαζίρη στη μάχη της Κρήτης και στην Εθνική Αντίσταση κατά των Γερμανών.  Υπήρξε στρατιωτικός γιατρός της πολιτοφυλακής  της Κρητικής Πολιτείας και μετέπειτα του ελληνικού στρατού μέχρι και το 1934.  Αποστρατεύτηκε με το βαθμό του υποστράτηγου. Θεωρείται ευεργέτης των Λάκκων για το γεγονός ότι διέθεσε σημαντικό μέρος της μεγάλης περιουσίας του, ως κληρονομιά για υποστήριξη  με υποτροφίες για πανεπιστημιακή μόρφωση των επόμενων γενεών Λακκιωτών και όχι μόνον, που υλοποιήθηκε μέσω της  Φιλεκπαιδευτικής  Επιτροπής Λάκκων Χαζίρη (ΦΕΛΧ).

    Παρόντες, επιφανείς Λακκιώτες και από τις δυο πολιτικές πλευρές της Εθνικής αντίστασης  κατά των Γερμανών  (ΕΟΚ και ΕΑΜ), στην υπογραφή των  γνωστών συμφωνιών του Θερίσου και της Τρομάρισας (1943), οι οποίες  συνέβαλαν  σημαντικά ώστε ο εμφύλιος στην Κρήτη να έχει περιορισμένα  θύματα και καταστροφές, σε σύγκριση με την  ηπειρωτική χώρα.   

    Ο Νικόλαος Σκουλάς, πρόεδρος της αντιστασιακής οργάνωσης Εθνική Οργάνωση Κρητών Χανίων (ΕΟΚ) 1943-1945 και μετέπειτα Δήμαρχος Χανίων, ήταν ανάμεσα στους 4 που υπέγραψαν τη συνθήκη από πλευράς ΕΟΚ, όπως και ο επίσης Λακκιώτης στρατηγός Εμμ. Μάντακας στρατιωτικός αρχηγός της αντιστασιακής οργάνωσης  Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο Χανίων (ΕΑΜ), (μετέπειτα  υπουργός στρατιωτικών της κυβέρνησης του Βουνού στην ηπειρωτική Ελλάδα), ήταν ανάμεσα στους 4 που υπέγραψαν από πλευράς ΕΑΜ.

 

    Ο ΣΚΛΗΡΟΣ ΑΓΩΝΑΣ ΤΗΣ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗΣ ΣΤΙΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΕΙΡΗΝΗΣ

    Όταν οι ένοπλοι αιματηροί αγώνες για την ανεξαρτησία, την ελευθερία την ένωση με την Ελλάδα και την εθνική ολοκλήρωση, έφεραν το πολυπόθητο αποτέλεσμα, το ιστορικό απόθεμα υψηλού αγωνιστικού δυναμικού και η περίσσια ροπής για διαρκή δράση  των Λακκιωτών δεν υποχώρησε. Διοχετεύθηκε στην επιδίωξη νέων πλέον στόχων. Εκείνων  που απαιτούσε η λειτουργία της τοπικής κοινωνίας σε συνθήκες ειρήνης, δηλ η μόρφωση, η κοινωνική καταξίωση, η ανάπτυξη και η πάλη για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής. Ο νέος αυτός ο αγώνας διαμόρφωσε, μέσα σε τρείς γενιές -από το μεσοπόλεμο μέχρι το 2001 που είναι και οι τελευταίες υπάρχουσες καταγραφές,  την εξής κοινωνική και μορφωτική εικόνα των Λακκιωτών¹²: (οι αριθμοί που παρατίθενται είναι με μεγάλη  προσέγγιση και αφορούν σε Λακκιώτες ή πρόσωπα με άμεση λακκιώτικη ρίζα):

• Πολιτικοί, επιστήμονες και υπάλληλοι: Άνω των   150 (από τους οποίους άνω των 15 ανώτατα κρατικά στελέχη και βουλευτές).
• Αξιωματικοί και στελέχη των Ενόπλων Δυνάμεων και Σωμ. Ασφαλείας:  Άνω των 100 (από τους οποίους 25 με βαθμό Αντιστράτηγου και υποστράτηγου και αντίστοιχων βαθμών των άλλων κλάδων των Εν. Δυνάμεων)
• Δάσκαλοι και  καθηγητές: Πολλές δεκάδες  (από τους οποίους 9 καθηγητές πανεπιστημίου)
• Μηχανικοί και τεχνικοί διάφορων ειδικοτήτων: Πολλές δεκάδες.
• Δικηγόροι: Δεκάδες.
• Πολλοί επιτυχημένοι ξωμάχοι της καλλιέργειας της γης και της κτηνοτροφίας και άλλοι επιτυχημένοι επιχειρηματίες του τουρισμού.

    Όλο αυτό το δυναμικό, ακόμη και εκείνοι που στην πορεία της ζωής  βρέθηκαν μακριά από τα Χανιά, συμμετείχαν ή στάθηκαν κοντά στον αγώνα της ανασυγκρότησης των Λάκκων,  ιδιαίτερα από τη αρχή της 10ετίας του 1950 και μετά.

    Ο δρόμος της ειρήνης ήταν επίσης δύσβατος, γιατί τα έργα ανασυγκρότησης απαιτούσαν τις δικές τους μεγάλες θυσίες.

    Ο άθλος της διάνοιξης του δρόμου Λάκκοι – Ομαλός

     Ένα πολύ ξεχωριστό έργο μεγάλης κλίμακας και δυσκολίας για τα δεδομένα εκείνων των χρόνων, που απαίτησε τόλμη, ηρωισμό και θυσίες για να πραγματοποιηθεί, ήταν η αρχική διάνοιξη αμαξιτού δρόμου 13  χιλιομέτρων από τους Λάκκους μέχρι τον Ομαλό, μέσα από τα βραχώδη και  κακοτράχαλα Λευκά όρη.  

    Ο δρόμος,   έγινε όνειρο των Λακκιωτών, μετά την εμφάνιση του φορτηγού αυτοκινήτου και του τρακτέρ την περίοδο του μεσοπολέμου. Η διάνοιξή του θα δρομολογούσε την ανάπτυξη της αγρο-κτηνοτροφίας στο οροπέδιο του Ομαλού και θα άνοιγε την  πρόσβαση στο φημισμένο από τότε Φαράγγι της Σαμαριάς.

    Παρά τις προσπάθειες των Λακκιωτών, τόσο το ελληνικό κράτος, όσο και το αμερικανικό κλιμάκιο χρηματοδοτήσεων έργων των  Χανίων του τότε σχεδίου Μάρσαλ, αρνήθηκαν να χρηματοδοτήσουν το  έργο λόγω της τεράστιας δυσκολίας του.  Η άρνηση της πολιτείας δεν έσβησε το ‘’όνειρο’’.  Οι Λακκιώτες προχώρησαν σε ένα πραγματικά παράτολμο και ηρωικό άλμα μπροστά. Πήραν απόφαση να ξεκινήσουν μόνοι τους το έργο με προσωπική εργασία.

     Με δραστήριους πρωτεργάτες τους: πρωτοπρεσβύτερο Αντώνιο Ανδριάνη εφημέριο Λάκκων, Ευάγγελο Νικολούδη και Γεώργιο Βολάνη δημοδιδάσκαλους του Χωριού και τους προέδρους της κοινότητας διαδοχικά Παύλο Γιαννακάκη και Ελευθέριο Μαναρώλη, 186 Λακκιώτες πίστεψαν ότι θα τα καταφέρουν και ξεκίνησαν. Αφιέρωσαν εθελοντικά τρία χρόνια από τη ζωή τους και μετά από  σκληρή προσπάθεια  τα κατάφεραν,  με περιορισμένη και ανεπαρκή τεχνική βοήθεια από τοπικές  υπηρεσίες.

    Το έργο είναι ένα πραγματικό μνημείο συλλογικής εθελοντικής ανθρώπινης προσπάθειας και αξίζει να σημειωθεί ότι πανελλαδικά, είναι ένα από τα δύο έργα παρόμοιας κλίμακας και βαθμού δυσκολίας που εκτελέστηκαν με προσωπική εθελοντική εργασία. (το άλλο ανάλογο είναι ο δρόμος προς το χωριό  Κοσμάς της Αρκαδίας).

    Μετά το δρόμο του Ομαλού, ακολούθησαν αργότερα κι’ άλλα τολμηρά βήματα – έργα που χωρίς την συμμετοχή με εθελοντική προσωπική εργασία των Λακκιωτών ήταν αδύνατο να εκτελεστούν, όπως η υδροδότηση του χωριού με σωληνώσεις μέσα από γκρεμνά και φαράγγια, χιλιόμετρα μακριά, βαθιά μέσα από τα  Λευκά Όρη, (επί κοινοτάρχου  Σπυριδ. Ζουρίδη), το νέο νεκροταφείο, η ανακαίνιση της εκκλησίας του Αγ. Αντωνίου κα.

    Αξίζει να σημειωθεί ότι οι  πρωτεργάτες των παραπάνω έργων δεν είχαν στη διάθεσή τους ούτε κρατική διοικητική εξουσία ούτε δημόσιο χρήμα να διαχειριστούν, για να πραγματοποιήσουν τα έργα.     Η μόνη ισχύς που διέθεταν για τα ηγηθούν των προσπαθειών και να φέρουν αποτέλεσμα μέσω προσωπικής εργασίας, ήταν η επιδραστικότητα τους στους χωριανούς, δηλ. το παράδειγμα και η πειθώς.

    Βέβαια όπως και σε άλλους τόπους, τα έργα που έγιναν συγκράτησαν μεν μέχρι ένα βαθμό, αλλά δεν απέτρεψαν την σταδιακή συρρίκνωση. Αρκετοί αποχώρησαν γι’ άλλους τόπους σε αναζήτηση καλύτερων συνθηκών ζωής. 

    Σήμερα, παρόντες στους Λάκκους εξακολουθούν να είναι αρκετοί Λακκιώτες των νεότερων γενεών, έστω κι αν έχουν τόπο διαμονής και  δουλειάς εκτός Λάκκων. Αρκετοί εγκατέστησαν αξιόλογες καλλιεργητικές και τουριστικές επιχειρήσεις σε Λάκκους και Ομαλό,  διατήρησαν ζωντανή την κτηνοτροφία και την αγροτική δραστηριότητα. Αξιόλογος ο αγώνας να ανασυστήσουν και ξαναδημιουργήσουν αρκετές από τις  περιουσίες που κάηκαν στις τεράστιες καταστροφικές πυρκαγιές του 2003 και 2007, από τις οποίες πολύ λίγες ελιές και αμπέλια  διασώθηκαν.

 

ΠΩΣ ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ ΔΙΑΚΡΙΘΗΚΑΝ  ΟΙ ΛΑΚΚΟΙ

    Όλες οι περιοχές της Κρήτης, οι πόλεις και τα χωριά, έδωσαν μέρισμα αίματος για την απελευθέρωση, για την ένωση με την Ελλάδα, για τη Μακεδονία και στους μετέπειτα εθνικούς αγώνες. Άλλοι τόποι περισσότερο, άλλοι λιγότερο. Κανένας δεν υστέρησε.

    Αναμφίβολα κάποιοι -κυρίως- ορεινοί τόποι, είχαν ξεχωριστή παρουσία, ως ισχυρά ορμητήρια επαναστατικών πράξεων, αγώνων και θυσιών και ανέδειξαν κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες όπως θα αναλυθεί παρακάτω για τους Λάκκους, επιφανείς ηγετικές προσωπικότητες ευρύτερης εμβέλειας και αποδοχής.

     Πρόσωπα με γονίδια ηγέτη  και η εξέλιξη τους σε πρόσφορο περιβάλλον.

    Άτομα με γονίδια ηγέτη έχουν γεννηθεί και συνεχίζουν να γεννιούνται  σε όλους τους τόπους της γης  και σε όλες τις περιόδους της ανθρώπινης  ιστορίας. Όμως,  η φυσική γενετική δεν είναι αρκετή από μόνη της, για να διαμορφωθεί μια εξέχουσα επιδραστική  ηγετική προσωπικότητα μέσα σε ένα κοινωνικό σύνολο και -το κυριότερο- το έργο που θα παράξει να είναι πάντα σε θετική κατεύθυνση.

    Το στενό οικογενειακό περιβάλλον, ο κοινωνικός περίγυρος και η ύπαρξη εξωτερικών ερεθισμάτων, είναι βασικές προϋποθέσεις για να αξιοποιηθεί το φυσικό χάρισμα και να προκύψει μια ηγετική προσωπικότητα.

    Σε περιπτώσεις  που οι παραπάνω παράγοντες δεν συμβάλλουν θετικά, τότε το σύνηθες είναι να προκύπτουν  ηγετικά πρόσωπα με αρνητική πορεία  από πλευράς  ηθικής και κώδικά αξιών ζωής αλλά και με πρακτικές εκμετάλλευσης άλλων για ίδιο όφελος. 

    Οι συνθήκες επαναστατικοποίησης στην Κρήτη, άρχισαν μετά την κατάκτηση από τους Ενετούς το 1204. Το πνεύμα ανυποταξίας και αντίδρασης κατά των Ενετών αυξανόταν όσο σκλήραινε  η καταπίεση των κατακτητών.

    Στους χρόνους που αναφερόμαστε είναι προφανές ότι στην περιοχή των  Λάκκων υπήρξαν άτομα με γονίδια ηγέτη, που  διαμορφώθηκαν μέσα σε κατάλληλο περιβάλλον με θετικά ερεθίσματα, κάτω από συνθήκες σκλαβιάς και καταπίεσης.    

    Το ατίθασο πνεύμα  και οι ροπή στην ανυποταξία,  που είναι ενδημικά σε πολλούς  ορεινούς  πληθυσμούς, υπήρχαν σε ιδιαίτερη ένταση στους Λάκκους. Όπως προκύπτει από το αποτέλεσμα η τοπική κοινωνία σταδιακά καθοδηγήθηκε και προσανατολίστηκε σε επαναστατική δράση, από επίσης ανυπότακτους ηγέτες,  τους οποίους  η ίδια ‘’γέννησε’’    μέσα στις συνθήκες που περιεγράφηκαν παραπάνω.

     Ήταν εκείνοι οι οποίοι με το παράδειγμα και την επιδραστικότητά τους έθεσαν εξελικτικά, με αυθόρμητο τρόπο, σε κίνηση τον πολύπλοκο ψυχοκοινωνικό  μηχανισμό  εμπλουτισμού της τοπικής κοινωνίας των Λάκκων με επαναστατικούς ηγέτες. Ηγέτες που μετουσίωναν τα επαναστατικά οράματα, σε ατομική ή συλλογική απελευθερωτική  δράση, κάνοντάς τα μέρος πλέον του κώδικα αξιών της ζωής, στους αιώνες της Ενετικής αλλά και της Οθωμανικής κατάκτησης.

 

         Ο παράγων ορεινό έδαφος.

    Ένας από τους ενισχυτικούς παράγοντες της επαναστατικής δράσης των Λακκιωτών, είναι η κεντρική θέση των Λάκκων πάνω στην πλησιέστερη ορεινή γραμμή προς τον κάμπο και την πόλη των  Χανίων.  Της πόλης, που ήταν η καρδιά τόσο της ενετικής αρχικά όσο στη και συνέχεια της οθωμανικής διοικητικής μηχανής και στρατιωτικής ισχύος.

    Η γραμμή  αυτή λόγω εγγύτητας, προσφερόταν ως βάση επαναστατικών καταδρομικών επιθέσεων, ενώ εξασφάλιζε ταυτόχρονα τη γρήγορη επιστροφή και άμυνα απέναντι στις δυνάμεις καταστολής σε δύσκολο για τον εχθρό ορεινό έδαφος.

    Επί πλέον το οροπέδιο του Ομαλού νοτιοδυτικά από τους Λάκκους πιο ψηλά ακόμη,  εξασφάλιζε  βάθος τόσο για τις προετοιμασίες των αγωνιστών όσο και για την ασφάλεια των αμάχων και των οικογενειών. 

    Όμως ο δυσπρόσιτος χαρακτήρας της τοποθεσίας, δεν θα μπορούσε νομοτελειακά και σε κάθε περίπτωση να παράξει, ούτε εξέχοντες ηγέτες ούτε διακριτή επαναστατική δράση.

     Σ’ αυτή την  ορεινή περιοχή και μέσα στην κοινωνία των βουνίσιων Λακκιωτών με το ανυπόταχτο και ατίθασο πνεύμα,  δημιουργήθηκε η αρχική ηγετική μαγιά για να γίνουν οι Λάκκοι, γενιά με τη γενιά, μια από τις κύριες εστίες επαναστατικών ηγετών με διακριτή επαναστατική – αγωνιστική δράση,  στηριγμένης διαχρονικά σε εκατοντάδες σκληροτράχηλους αγωνιστές, έτοιμους για θυσίες για την αποτίναξη του ζυγού.

    Στοιχείο επί  πλέον αξιολόγησης της διάκρισης των Λακκιωτών, είναι το γεγονός ότι πρόκειται για ένα χωριό, με μικρό σχετικά πληθυσμό  (έφτασε λίγο πάνω από τους 1000), ο οποίος δεν είχε επαφή με τη θάλασσα και τα πολλαπλά πλεονεκτήματά που παρέχει, δεν είχε εύφορη πεδινή γη με πλούτο παραγωγής, όμως κατόρθωσε να επιβιώνει και να αγωνίζεται πρωταγωνιστικά στην ιστορία του, μόνο με τα μέσα επιβίωσης που του παρείχε η  ορεινή αγροκτηνοτροφία.

    Είναι εξίσου σημαντικό να αξιολογηθεί το γεγονός, ότι το υψηλό αγωνιστικό δυναμικό και η ισχυρή ροπή  για δράση των Λακκιωτών δεν αποδυναμώθηκε με την απελευθέρωση.   Συνέχισαν και μετέπειτα στην  ειρηνική περίοδο και επέδειξαν υπερβάλλουσα και διακριτή  πρωτοπορία και προσπάθεια στην ανασυγκρότηση και ανάπτυξη με δικές τους δυνάμεις, όπως περιεγράφηκε παραπάνω.

    Δεν θα πρέπει να παραλείψουμε το γεγονός ότι διαφωνίες και συγκρούσεις ανάμεσα σε πρόσωπα και οικογένειες ήταν παρούσες φυσικά και, στους Λάκκους. Όμως η πίστη στον αγώνα, ήταν  πάντα ο φάρος που  άμβλυνε τις αντιθέσεις και καθοδηγούσε την ενωμένη δράση.

    Ευελπιστώ, η παρούσα συνοπτική ιστορική χρονοκαταγραφή, πέρα από τις τιμές και τους επαίνους που  αποδίδει σ’ όλους τους νεκρούς και τους ήρωες των αγώνων της πατρίδας μας, να συμβάλει και στον αναγκαίο αναστοχασμό, δηλ. σε συμπεράσματα και διδαχή, που πηγάζουν μέσα από τη μελέτη της ιστορίας.

 

Υ.Γ.1.   Θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρω το αξιομνημόνευτο έργο του ακούραστου   ιστορικού   αναλυτή και ερευνητή και προέδρου των φίλων του -πάλαι ποτέ- πολεμικού μουσείου Χανίων, αείμνηστου, Λακκιώτη Γιάννη Ν. Μάντακα, ο οποίος διέσωσε πολύτιμα και σπάνια ιστορικά και λαογραφικά στοιχεία όχι μόνον για τους Λάκκους όπου γεννήθηκε, αλλά για ολόκληρη την Κρήτη.

Υ.Γ.2   Στην προσπάθειά μου να γίνει το κείμενο κατά το δυνατό  συνοπτικό, πιθανόν κάποια γεγονότα ή ονόματα αξιόλογων Λακκιωτών ή οικογενειών να μην αναφέρθηκαν. Η πληρέστερη καταγραφή γεγονότων και ονομάτων, περιλαμβάνεται στα παραπάνω μνημονευόμενα βιβλία: ‘’η ιστορία των Λάκκων’’ και ‘’ΟΙ ΛΑΚΚΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΛΑΚΚΙΩΤΑΙ’’

Υ.Γ.3  Στο link:  https://www.youtube.com/watch?v=ZyB0z6uchkc. παρουσιάζεται μια πανοραμική εικόνα από μια επιμελημένη βιντεοσκόπηση των Λάκκων με drone, από τον ιστότοπο ‘’Ταξίδι – Ιστοριογνωσία Visit Crete – Φοίβος’’, επενδυμένη ταιριαστά με το τραγούδι ‘’Πάντα θλιμμένη χαραυγή’’ με τον Ψαραντώνη και τον Βασίλη  Παπακωνσταντίνου.

 

ΜΝΗΜΕΙΑ ΠΟΥ ΤΙΜΟΥΝ ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΤΩΝ ΛΑΚΚΩΝ

    α.      Το μνημείο των Λάκκων στην πλατεία Σελί είναι μια εμβληματική απεικόνιση τριών διαδοχικών γενεών Λακκιωτών που αναπαριστά συμβολικά τη ‘’στήριξη’’ κάθε επόμενης γενιάς πάνω στην προηγούμενη (φωτό 1). Είναι από τα πλέον φωτογραφημένα μνημεία.

     β.      Ο ανδριάντας  του Χ’’ Μιχ. Γιάνναρη στην είσοδο του χωριού στους Λάκκους (Φωτό 2, 4 και 5) και οι  προτομές του στην πλατεία (ηρώων) 1866 στα Χανιά και στο Μάλεμε.

    γ.       Ο ανδριάντας του αρχηγού  Αναγνώστη Μάντακα στον αύλιο χώρο της Μητρόπολης  Χανίων (Φωτό 3 και 5).  

    δ.   Προτομή  του Εμμαν. Μαυρογένη, στο χώρο του Ι. Ν. Αγ. Αντωνίου Λάκκων. (Φωτό 4). Διευθυντής του ΟΤΕ στη 10ετία του ’70, ο οποίος  είχε τη δυνατότητα και το έπραξε, δίνοντας εργασία σε πολλές 10δες νέων από τους Λάκκους και όχι μόνον  στον τότε αναπτυσσόμενο ΟΤΕ, αποτρέποντας τον ξενιτεμό τους.

    ε.       Προτομή του Στρατηγού ιατρού Εμμαν. Χαζίρη, (1874 – 1966)  (Φωτό 6).

    στ.    Προτομή του πεσόντος στον αγώνα, μακεδονομάχου αρχηγού Ευάγγελου Νικολούδη στην πλατεία της Κέλλυς νομού Φλωρίνης.

    ζ.     Μνημείο 4 πεσόντων Χανιωτών  στο προάστιο Ανδρομάχη της Κατερίνης, μεταξύ των οποίων 2 Λακκιωτών: Του αρχηγού Νικ. Ανδριανάκη (Αντριγιάννη)  και του αγωνιστή Σπυρ. Μαλινδρέτου. (Φωτό 7)

    η.      Προτομή του Σταμάτη Β. Βολάνη, επίλαρχου, (1898-1935) στην πλατεία 1866 στα Χανιά.  Αγωνιστή και ήρωα της δημοκρατικής ιδέας όπως τον χαρακτήρισε ο Σοφοκλής Βενιζέλος.

    θ.       Αναθηματική στήλη στον αύλιο χώρο της εκκλησίας του Αγίου Αντωνίου στους Λάκκους, στη μνήμη των νεκρών Λακκιωτών  στο ναζιστικό στρατόπεδο Mauthausen (Φωτό 8), (Αφιέρωμα του επιζήσαντος επίσης ομήρου, αείμνηστου Γιώργου Πλατσιδάκη).

    ι.        Αναθηματική πλάκα του επαναστάτη αγωνιστή οπλαρχηγού Καννελάκη στο χώρο του Ι. Ν. Αγ. Αντωνίου Λάκκων.  Θανατώθηκε με τρόπο φρικτό από τους Τούρκους κατά την επανάσταση του 1866-1869.  

    κ.       Αναθηματική βραχοσύνθεση στη θέση ‘’Στροφή του Παπά’’ μετά το 5⁰ χλμ. από Λάκκους προς τον Ομαλό.  Κατασκευάστηκε από την Ένωση των Απανταχού Λακκιωτών το 2013, προς τιμήν των   186 Λακκιωτών και των πρωτεργατών τους που διέθεσαν εθελοντικά τρία χρόνια της ζωής τους, για ένα έργο πραγματικό μνημείο εθελοντικής συλλογικής ανθρώπινης προσπάθειας (Φωτό 9).

 

 

Βιβλιογραφία – παραπομπές:

1.    α)   Αντιστράτηγου ε.α. Αχιλλέα Ι. Σκουλά  ‘’ΟΙ ΛΑΚΚΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΛΑΚΚΙΩΤΑΙ’’  σελ. 16.

            β)    Πηνελόπη Ντουντουλάκη και Γιάννης Νικ. Μάντακας ‘’η ιστορία των Λάκκων’’ σελ. 79. 

2. Ό.π. σελ.80 

3. Αντιστράτηγου ε.α. Αχιλλέα Ι. Σκουλά ‘’ΟΙ ΛΑΚΚΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΛΑΚΚΙΩΤΑΙ’’  σελ. 14 

4. Πηνελόπ. Ντουντουλάκη και Γιάννη Νικ. Μάντακα ‘’η ιστορία των Λάκκων’’ σελ.148. 

5. Το 1855, χτύπησαν μαζί με έναν εξάδελφό του και διέλυσαν 20 τουρκοκρητικούς αγάδες σε καφενείο στο χωριό Κυρτομάδο, οπότε και άρχισαν οι διώξεις του. 

6. Παναγιώτη Κριάρη ‘’Η Ιστορία της Κρήτης από αρχαιοτάτων Χρόνων μέχρι το 1866’’, σελ. 105. 

7. Αντιστράτηγου ε.α. Αχιλλέα Ι. Σκουλά ‘’ΟΙ ΛΑΚΚΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΛΑΚΚΙΩΤΑΙ’’  σελ. 163-178 

8.   Πηνελόπ. Ντουντουλάκη και Γιάννη Νικ. Μάντακα ‘’η ιστορία των Λάκκων’’ σελ.175. 

9.    α)    Στ. Ράπτης, ”ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΑΓΩΝΟΣ”, σελ.713, 726,    

            β)    Γιάννης Τζημόπουλος, δάσκαλος και ιστορικός, Περιοδικό ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ    ΖΩΗ:                                         (τεύχος 218/Ιούλιος 1984, σελ.41). 

10. Εμμανουήλ Γ. Χαλκιαδάκη Κρήτη, 1898 – 1913 Από την «Αυτονομία» στην Ένωση με την Ελλάδα, Σελ. 359.
11. Στοιχεία από την παρουσίαση της δρ. φιλολογίας Ευγενίας Περυσινάκη, του  βιβλίου  ‘’Πότε θα κάνει ξαστεριά’’ του καθηγητή Γιώργου Ανδρειωμένου. 
                
12. Πηνελόπ. Ντουντουλάκη και Γιάννη Νικ. Μάντακα ‘’η ιστορία των Λάκκων’’, σελ.97 έως 129

 

*Στέφανος Ανδριάνης

Αντ/γος ε.α,     Πολιτικός – Μηχανικός

Πρώην πρόεδρος της Ένωσης των Απανταχού Λακκιωτών

ΦΩΤΟ: